Een tijdsbeeld over Princenhage tijdens de 1e wereldoorlog en in het bijzonder over een bakker, zijn gezin en andere bewoners in zijn huis aan de Voorstraat 27 (*1) in Princenhage. Het verhaal is gebaseerd op bronnen en geeft een beeld van de situatie in Princenhage in de 1e wereldoorlog. De leefomstandigheden van ingekwartierde soldaten waren over het algemeen niet goed. Verveling bij de soldaten heeft ingrijpende persoonlijke gevolgen voor de dienstbode.
Geschreven door: Jan van der Vorst (Kleinzoon van Jan van Disseldorp)
Jan van Disseldorp
Voorstraat 27
Machinale Bakkerij J.C. van Disseldorp
De tekst op de gevel van de bakkerij van Jan van Disseldorp in de Voorstraat (*1) maakt duidelijk dat het niet zo maar een bakkerij is. Het is een machinale bakkerij! Op een factuur staat zelfs “Noordbrabantsche Koekfabriek” (*2) en op een briefkaart laat Jan drukken “Noordbrabantsche Stoom Koek en Beschuitfabriek” (*3). Jan van Disseldorp runt dus niet zo maar een bakkerij. Het is voor die tijd een hypermoderne bakkerij.
Jan is geboren in Dongen en na zijn trouwen verhuist hij naar Princenhage. Hij heeft vijf kinderen in de leeftijd van 1 tot 9 jaar. Zondag 24 mei heeft hij zijn 36e verjaardag gevierd, samen met zijn vrouw en kinderen. Hij is eigenlijk 27 mei jarig, maar door de week heeft hij geen tijd om zijn verjaardag te vieren. In verband met het werk in de bakkerij kan hij zich niet zo maar een vrije dag permitteren. Zijn vrouw doet de winkel en zorgt voor de kinderen. Ze doet dat samen met een inwonende dienstbode (*4).
28 juni 1914 – Een aanslag in Serajevo (*5)
Enkele studenten beramen in Bosnië een aanslag op de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand. De aanslag mislukt aanvankelijk. Gravilo Princip, een van de lieden die de aanslag heeft gepland, druipt na die mislukte aanslag teleurgesteld af en koopt in een delicatessenzaak wat lekkers, om zijn teleurstelling weg te snoepen. Wat een toeval! Buitengekomen ziet hij de auto waar Frans Ferdinand in zit. Zijn chauffeur is namelijk per ongeluk een doodlopende straat ingereden en moet daar achteruit rijdend zijn route weer terug vinden. Gravilo ziet zijn kans schoon.
Er vallen drie schoten in Sarajevo! De Oostenrijkse troonopvolger (Frans Ferdinand) en zijn vrouw worden geraakt. Toegesnelde hulp komt te laat. Beiden overlijden en de gebeurtenis heeft een ongekend domino-effect. Het zal nooit stoppen! Maar dat weten we op dat moment nog niet. Gravilo Princip, de Bosnische activist, wordt als dader opgepakt en veroordeeld.
3 augustus 1914 “Het ’s Maandags Gezelschap” in Princenhage
Het is maandag 3 augustus 1914. Bakker Jan van Disseldorp wil vanavond naar de burgersociëteit “Het ’s Maandags Gezelschap”. Om een boete te voorkomen mag hij niet te laat komen. Zijn wekelijks borreltje op maandag betekent dat hij er even tussenuit is, samen met zijn collega middenstanders uit Princenhage. Jan heeft zo’n uitje nodig, want hij heeft het druk met zijn Stoom Koek- en Beschuitfabriek.
Foto van “Het ’s Maandags Gezelschap” in Princenhage. (Stadsarchief Breda) Op de achterste (staande) rij; 8e van links staat Jan van Disseldorp
Natuurlijk komt op deze maandagavond de schietpartij van 28 juni ter sprake. De aanwezige leden van “Het ’s Maandags Gezelschap” zijn bezorgd over de toestand in de wereld. En terecht want morgen zal Duitsland België aanvallen en de gebeurtenissen in de wereldpolitiek komen in een stroomversnelling. Groot-Brittannië verklaart de oorlog aan Duitsland; eerder verklaarde Duitsland al de oorlog aan Rusland; de Duitsers verslaan de Russen bij De slag om Tannenberg; de slag aan de Marne staat voor de deur; de loopgravenoorlog begint; Engeland wordt aangevallen. Het gaat maar door. Het stopt niet. Ook niet als de oorlog voorbij is!
Ondanks de toestand in de wereld, gaat in de bakkerij alles zijn gangetje. De mensen in Princenhage zijn bezorgd, maar niet ongerust. Ze hopen dat Nederland zijn neutraliteitspolitiek zal handhaven.
4 augustus 1914. Mobilisatie, (*7) ook in Princenhage
Duitsland wil Frankrijk aanvallen en ziet zich genoodzaakt om Belgisch grondgebied te gebruiken voor een doorsteek naar Frankrijk. “De grote oorlog” breekt uit en het Nederlandse leger wordt gemobiliseerd.
Het Nederlandse leger wordt snel in staat van paraatheid gebracht. De mensen in Princenhage denken dat het wel zal lukken om de oorlog buiten het dorp te houden. Sinds 1900 is het leger immers uitgebreid en verbeterd en dat helpt nu om de oorlog buiten de deur te houden.
Aan de grens van Nederland en die ligt slechts slechts 15 kilometer van de bakkerij van Jan van Disseldorp, zijn bordjes geplaatst om een verwachte stroom vluchtelingen, (*8) soldaten en burgers te waarschuwen. Nederland wenst zijn neutraliteit te behouden en om de grenzen te beschermen, wordt het leger gemobiliseerd.
Ook in Princenhage worden soldaten gelegerd. Ze worden in schoolgebouwen of leegstaande fabrieken onder gebracht, maar ook bij verschillende inwoners van Princenhage. Ze blijven 4 jaar en brengen levendigheid in Princenhage en in de gezinnen. De burgers zijn immers gastvrij. De militairen komen bij voorkeur daar waar nog dochters thuis zijn of waar ze mooie dienstboden hebben. (*9)
De levendigheid in Princenhage wordt niet alleen besproken in “Het ’s Maandags Gezelschap” maar ook in de Raadsvergadering van 3 juni 1918. (*10). “Bij de gewone rondvraag wijst de Heer Bastiaansen er op dat er wordt geklaagd over fruitdiefstallen door militairen en verzoekt den voorzitter bij de militaire overheden er op te willen aandringen, dat de alhier in kwartier liggen, als manschappen zich niet buiten de openbare wegen mogen begeven. De voorzitter zegt dat het politiekorps voor deze gemeente veel te klein is, en zal voorstellen een veldwachter meer te krijgen. Ook zal hij de kantonnements-commandant in kennis stellen met het verlangen van de Raad”
Bij Jan van Disseldorp worden zeven soldaten ingekwartierd, op de zolder boven de bakkerij. Ze vinden bij het gezin Van Disseldorp een warm onderdak. Letterlijk en figuurlijk! Ook E.N. (*4), de dienstbode, heeft op die zolder een slaapplaats.
We kunnen ons voorstellen dat Jan en zijn vrouw, samen bespreken of het wel verantwoord is om E.N. op de zolder bij de soldaten te laten slapen en dat Jan haar gerust stelt: “Het kamertje kan worden afgesloten en de soldaten zijn nette jongens”.
Niet overal krijgen de soldaten een comfortabele slaapplaats. “Het is mij van nabij bekend hoe aldaar onze jongens slecht zijn gehuisvest, als lepels in een lepeldoosje liggen op stroo onder de dakpannen met tot dekking een dunne moltondeken, zodat zij hunne kleederen moeten aanhouden. In sommige plaatsjes waar welvaren ontbreekt, hebben zij bovendien geen localiteit, waar zij buiten hun diensttijd behoorlijk kunnen zitten, tenzij in kroegjes van min kaliber”. (*11)
Het gezin van Jan van Disseldorp met de ingekwartierde soldaten en de dienstbode E.N. (*12)
Op de 1 rij, op schoot bij de (onbekende) soldaat: dochtertje Maria. Ze wordt Miet(je) genoemd en zal later de moeder worden van de auteur. Miet is op deze foto 6 jaar.
Naast Marietje zit haar moeder: Hendrina van Disseldorp-Van der Meulen. 37 jaar.
Op de schoot van Hendrina zit de jongste van het gezin. Leo van Disseldorp. Hij is op deze foto 2 jaar.
Naast Hendrina staat Jan van Disseldorp jr. Hij is 10 jaar.
Naast Jan jr.: Sjan van Disseldorp, hier 9 jaar.
Jan van Disseldorp zit op een stoel. Hij poseert hier in zijn ’s zondagse pak.
Achterste rij van links naar rechts, geflankeerd door 2 onbekende soldaten staat E.N. Zij is de dienstbode bij bakker Van Disseldorp. Heeft zij een rouwband om haar rechter arm? De staande soldaat, helemaal rechts, is Jan van Breukelen. Jan zal besluiten om na de oorlog bij het gezin Van Disseldorp te blijven wonen.
Op de foto ontbreek de oudste zoon, Antoon van Disseldorp. Hij is 11 jaar. Reden van zijn afwezigheid is niet bekend.
Op een slechte dag……………
E.N. de dienstbode, is 17 jaar en haar ouders komen op bezoek bij Jan van Disseldorp en zijn vrouw voor een gewichtig gesprek. “ We hebben slecht nieuws”, zegt de vader van E.N. In bedekte termen wordt duidelijk gemaakt dat E.N. zwanger is. Nog even vragen ze zich, in geveinsd ongeloof, af hoe dat nou kan, want haar kamertje op de zolder waar ook de soldaten slapen is afsluitbaar. Er is geen verlichting op de zolder en dus kan E.N. geen nadere informatie geven over uiterlijke kenmerken van haar nachtelijk bezoek. Of was het meer dan één nachtelijke bezoeker?
De stemming is bedrukt. Jan gaat naar de soldaten om de aanstaande vader te zoeken. Hij vindt hem niet en de soldaten geven elkaar de schuld van de zwangerschap. Als Jan nu geleefd zou hebben, dan zou hij een DNA-onderzoek laten doen. Hij wil de schade en de schande van deze zwangerschap zo snel mogelijk vergeten.
E.N. verhuist naar Breda en het verhaal gaat dat ze als ongehuwde moeder door het leven is gegaan. Althans, dat vertelt Miet, de jongste dochter van Jan van Disseldorp, later.
Het einde van de oorlog en daarna
Verhalen lopen vaak goed af en worden dan afgesloten met “en ze leefden nog lang en gelukkig” Bij echte verhalen loopt het soms anders af. De vrede van Versailles is een vernedering voor Duitsland en hiermee is een kiem gelegd voor een volgende oorlog. (*13)
Jan van Breukelen (de staande soldaat rechts op de familiefoto) blijft na de oorlog als bakker werken bij Jan van Disseldorp. De drie zonen van Jan van Disseldorp worden allemaal bakker en zijn twee dochters trouwen met een bakker. Zestien jaar na de oorlog worden Jan van Disseldorp en zijn vrouw opa en oma (1934). De vrouw van Jan overlijdt in 1936 en heeft dus maar 2 jaar van haar kleindochtertje kunnen genieten.
Op een slechte dag, 11 mei 1937, gebeurt er een verschrikkelijk ongeluk. Jan van Disseldorp, zijn zoon Antoon, Bertha de vrouw van Antoon en het 2-jarige Hanneke (dochtertje van Bertha en Antoon; kleinkind van Jan) rijden in hun auto van Utrecht naar Princenhage. Ter hoogte van Berkel-Enschot knalt hun auto op een stilstaande vrachtwagen. Jan (59 jaar), zijn schoondochter Bertha (33 jaar) en kleinkind Hanneke (2 jaar) komen om. De oudste zoon van Jan, (Antoon; 32 jaar) die de auto bestuurt, overleeft het ongeluk. Een vreselijk drama, zo valt te lezen in verschillende kranten. (*14)
Jan van der Vorst
(Kleinzoon van Jan van Disseldorp)
Bronnen:
*1: De straten van Breda door Gerard Otten en ‘475 jaar Het Roode Hert’ door Herman Dirven
*2: Factuur uit het archief van de auteur
*3: Briefkaart uit het archief van de auteur
*4: De letters E.N. zijn de initialen van de dienstbode. Haar gegevens vragen om een nader onderzoek. Op dit moment zijn haar geboortedatum en de datum waarop ze een zoon kreeg bekend. Zolang een en ander onvoldoende is onderzocht, is het naar het oordeel van de auteur niet kies om de gegevens van de dienstbode op te nemen in dit verhaal
*5: https://duitslandinstituut.nl/naslagwerk/38/franz-ferdinand-in-sarajevo-vermoord
*6: “Elke maandagavond kwamen de middenstanders uit Princenhage tussen 19.00 uur en 22.00 uur bijeen in één van de 11 cafés. Wie te laat kwam betaalde een boete. Bijna alle middenstanders dronken een glaasje, legden een kaartje of bespraken Princenhaagse zaken”. Bron: Stadsblad uit het Stadsarchief van 9 september 1987 alsmede in “Princenhage in oude Ansichten” nummer 66
*7: https://www.kb.nl/themas/geschiedenis-en-cultuur/nederland-tijdens-de-eerste-wereldoorlog/wo-i-mobilisatie Koninklijke Bibliotheek van Nederland
*8: https://www.kb.nl/themas/geschiedenis-en-cultuur/nederland-tijdens-de-eerste-wereldoorlog/wo-i-belgische-vluchtelingen-overspoelen-onze-grensgebieden Koninklijke Bibliotheek van Nederland
*9: Klinkert, drs W., De Nederlandse mobilisatie van 1914, in Mobilisatie in Nederland en België. 1870-1914-1939 (Amsterdam 1991), p. 27-28
*10: Bron: Stadsarchief Breda. Collecties; Raadsnotulen en jaarverslagen. Verslag van de raadsvergadering van 3 juni 1918
*11: https://www.kb.nl/themas/geschiedenis-en-cultuur/nederland-tijdens-de-eerste-wereldoorlog/wo-i-mobilisatie#notes
*12: Foto (omstreeks 1916) uit het privé-archief van de auteur
*13: Wijdeven, Ivo van de. Het is makkelijker oorlog te voeren dan vrede te sluiten. Historisch Nieuwsblad 10/2008. Het verdrag van Versailles https://www.historischnieuwsblad.nl/eerstewereldoorlog/artikelen/het-verdrag-van-versailles/index.html
*14: Op http://kranten.kb.nl zijn 10 verwijzingen te vinden naar landelijke en regionale kranten die alle melding maakten van dit auto ongeluk. Zo spreekt bijvoorbeeld de Bredasche Courant van 11 mei 1937 (nummer 108; jaargang 147) over “Tilburg Vreeselijk Auto-Ongeluk Op stilstaande vrachtauto ingereden DRIE DOODEN, EEN ZWAAR GEWONDE”
